Demografisch transitiemodel

In elk land wonen jonge en oude mensen, maar vaak zijn deze twee groepen niet even groot. In een land als Nederland bestaat de bevolking bijvoorbeeld meer uit oudere mensen, terwijl in Nigeria juist veel meer jonge mensen wonen. Over het algemeen zegt die verdeling iets over de welvaart van een land. Maar wat precies? Om daar achter te komen kun je het demografisch transitiemodel gebruiken. Daar zullen we je in dit artikel alles over vertellen.

Wat is het demografisch transitiemodel?

Het demografisch transitiemodel is een model dat de overgang binnen een bepaald gebied beschrijft van hoge geboorte- en sterftecijfers naar lage geboorte- en sterftecijfers. Het model heeft vijf fases. Bij elk van de vijf fases van het model past een ander soort demografische samenstelling. Het demografisch transitiemodel ziet er als volgt uit:

Zoals je ziet worden de fases in het demografisch transitiemodel bepaald door de grootte van de totale bevolking, de hoogte van het sterftecijfer en de hoogte van het geboortecijfer. De totale bevolking groeit van fase 1 tot en met 4, waarna het in fase 5 iets afneemt. Het sterftecijfer neemt van fase 1 tot en met 3 sterk af, waarna het stabiliseert. Verder kun je zien dat het geboortecijfer van fase 2 tot en met 4 sterk afneemt en vervolgens op hetzelfde niveau blijft totdat het in fase 5 nog iets afneemt.

Bovendien zie je dat fase 2 en 3 worden gekenmerkt door een flink geboorteoverschot, waardoor de bevolking groeit.

Natuurlijke bevolkingsgroei of natuurlijke bevolkingskrimp is simpelweg het sterftecijfers minus het geboortecijfer. Als er meer geboortes zijn dan sterfgevallen, dan is er sprake van natuurlijke bevolkingsgroei. Als het sterftecijfer hoger is dan het geboortecijfers, dan is er sprake van natuurlijke bevolkingskrimp. Zo een krimp komt in fase 5 van de demografische transitie voor. Echter, we kunnen eigenlijk nog niet zoveel zeggen over deze fase, omdat er slechts een paar, welvarende, landen zijn die sinds kort in die fase zitten. De lijnen in fase 5 zijn dus vooral verwachtingen. Ook is het goed om te weten dat landen in fase 1 bijna niet meer voorkomen.

In de tabel hieronder zijn de kenmerken per fase van het demografisch transitiemodel overzichtelijk terug te vinden:

Hoe de bevolkingsdiagrammen van landen uit verschillende fases van het transitiemodel kunnen verschillen, zie je duidelijk in de volgende figuur. Links is het bevolkingsdiagram van Nigeria (fase 2) te zien en rechts die van Nederland (fase 4).

Bron: Populationpyramid.net

Je ziet dat de bevolking in een fase 2 land erg jong is en dat ouderen sterk zijn ondervertegenwoordigd. In een fase 4 land is dit andersom. Er is naast een transitie van de omvang van de bevolking dus ook een leeftijdstransitie. De leeftijdsopbouw van een land heeft enorm veel invloed op dat gebied.

Wat zijn de oorzaken van demografische transitie?

De fases die de bevolkingen van landen doorlopen in het demografisch transitiemodel komen niet uit het niets tot stand. Dit heeft verschillende oorzaken.

Het geboortecijfer verklaard

Hoog geboortecijfer in fase 1 en 2

Dit wordt veroorzaakt door het feit dat er veel kinderen nodig zijn om mee te werken op de boerderij. Maar ook vanwege de plaatselijke religie of maatschappelijke normen en waarden worden er veel mensen geboren. Daarnaast hebben mensen in een fase 1 of fase 2 land weinig anticonceptiemiddelen om te voorkomen dat ze ongewenst zwanger raken. Ten slotte sterven relatief veel kinderen, waardoor mensen weer nieuwe kinderen willen die kunnen meehelpen met het werk.

Dalend geboortecijfer in fase 3

De oorzaak hiervan is te vinden verbeterde medische zorg en door beter voedsel dat in hogere mate beschikbaar is. Ook zijn er minder kinderen nodig om mee te werken voor het gezinsinkomen.

Laag geboortecijfer in fase 4 en 5

Dit cijfer is voornamelijk te verklaren door geboortebeperking, wat mogelijk is door onder andere betere anticonceptiemiddelen. Bovendien leven mensen in deze landen in betere gezondheid en is er een betere positie van vrouwen in het bedrijfsleven, waardoor zij minder tijd hebben om kinderen te krijgen.

Het sterftecijfer verklaard

Zeer hoog sterftecijfer in fase 1

Deze hoge sterfte is te verklaren door ziekten, honger en slechte medische en hygiënische kennis.

Sterk dalend sterftecijfer in fase 2 en 3

Grotendeels wordt dit veroorzaakt door verbeteringen in de medische zorg en een verbeterde waterleiding en riolering. Maar ook niet onbelangrijk is dat er minder kinderen sterven.

Laag sterftecijfer in fase 4 en 5

Dit kenmerk kan worden toegeschreven aan een goede gezondheidszorg en een betrouwbare voedselvoorziening.

Wat zijn de gevolgen van demografische transitie?

Een groeiende of juist krimpende bevolking en een veranderende leeftijdsopbouw van een bevolking heeft veel invloed op een land. Maar wat zijn precies de gevolgen?

Gevolgen op demografisch vlak

De beroepsbevolking betaalt, in ieder geval in Nederland, namelijk voor de niet-beroepsbevolking. Hoe groter de groep in de niet-werkende leeftijd is (dit kan jonger dan 20 of ouder dan 65 zijn), hoe meer mensen moeten worden onderhouden door het werkende deel van de bevolking. De verhouding hiervan noem je de demografische druk, oftewel de financiële druk die de niet-werkenden leggen op de werkenden.

De demografische druk is de reden dat bijvoorbeeld China en Japan, maar ook veel Europese landen, zich grote zorgen maken om het toenemende aandeel ouderen. Deze druk is ook groot in landen met een zeer jonge bevolking; echter zijn dit veelal landen waarin kinderen bijdragen aan het familie-inkomen en waar mensen vaak geen toegang hebben tot sociale voorzieningen.

Gevolgen op economisch vlak

Demografische druk kan ook worden uitgelegd als demografisch dividend. Dividend is in het bedrijfsleven de winstuitkering van een onderneming aan haar aandeelhouders. Demografisch dividend is de economische groei die behaald kan worden uit een grote beroepsbevolking. Veel arbeidskracht (een belangrijke productiefactor) is interessant voor bedrijven, waardoor deze zich hier gaan vestigen en investeringen gaan doen. Daarmee groeit de werkgelegenheid en het inkomen van een land. Het demografisch dividend van een land verandert gedurende de demografische transitie, waardoor dus ook de economische groeipotentie verandert. Het is dus essentieel dat landen hier optimaal gebruik van maken.

Gevolgen op politiek vlak

Ook op politiek vlak kan de demografische transitie doordreunen. Een overheid kan besluiten om vergaande maatregelen te nemen in een poging om de bevolkingsgroei of bevolkingskrimp aan te wakkeren.

Een voorbeeld van dit soort maatregelen is de eenkindpolitiek in China, waarbij Chinezen nog maar één kind mochten krijgen. Inmiddels bemoedigt de Chinese overheid haar bevolking weer om een tweede kind te nemen.  Ook de Duitse overheid zag zich onder andere door de demografische transitie genoodzaakt om eind 2018 in te grijpen. Toen versoepelden zij de immigratiewetgeving, waardoor er meer vakmensen naar Duitsland zouden komen, die het land zo graag wilde.

Gevolgen met betrekking tot de wereldbevolking

De wereldbevolking doorloopt naar verwachting ook de verschillende fases van het demografisch transitiemodel. Momenteel groeit deze nog hard, maar de groei gaat afnemen, uiteindelijk stoppen en omslaan in krimp. Dit is duidelijk te zien aan de geboortecijfers die wereldwijd momenteel flink afnemen. Op basis hiervan kun je vermoeden dat de wereldbevolking zich in fase 3 van het transitiemodel bevindt.

Wetenschappelijk tijdschrift The Lancet wijst in een studie uit dat de totale wereldbevolking haar piek al rond 2064 zal bereiken. Tegen die tijd zijn we naar schatting met 9,7 miljard mensen. Tegen 2100 echter ‘nog maar’ met 8,8 miljard. De verdeling van de bevolking zal wel verschuiven. De Afrikaanse bevolking verdubbelt en de Europese bevolking krimpt harder dan gemiddeld.

Video

Wil je meer weten over het demografisch transitiemodel? Check dan deze video van Aardrijkskunde Kennisclips.