De Verlichting: wat moet je weten?

De Verlichting was een stroming uit de 18^e eeuw die het optimisme, empirisme en rationalisme uit de wetenschappelijke revolutie toepaste op de maatschappij. Het nieuwe denk- en wereldbeeld van de verlichte denkers zorgde voor grote ontwikkelingen in alle sectoren van de samenleving. Op deze pagina kun je alles lezen over de Verlichting.

Video

Wil je de hoogtepunten van de Verlichting kort en krachtig te weten komen? Kijk dan onderstaande video van JORTgeschiedenis.

Ontstaan

De wetenschappelijke revolutie in de 17^e eeuw zorgde voor een andere manier van denken. Zo werd het empirisme erg belangrijk: een stroming die stelde dat eigen waarneming essentieel is om je kennis te vergroten. Door de vele ontdekkingen en uitvindingen die hierop volgden, ontstond er veel optimisme. Het leek alsof de mens alles kon doorgronden door zijn eigen verstand te gebruiken. Terwijl de wetenschappelijke revolutie zich focuste op de exacte wetenschappen, richtte de nieuwe manier van denken zich tijdens de Verlichting op de maatschappij. Empirisme, rationalisme en optimisme waren echter nog steeds de factoren die centraal stonden. Zo dacht men optimistisch over het verbeteren van de maatschappij door middel van het toepassen van de wetenschappelijke denkwijze die bestond uit stromingen als het empirisme en het rationalisme. Hoewel deze twee wetenschappelijke methoden tegenstrijdig lijken (ze gaan uit van andere kennisbronnen, respectievelijk van de zintuiglijke waarneming en van het verstand), werden ze beide toegepast tijdens de Verlichting. Ondanks dat het rationalisme vooral dominant was op het continent en het empirisme met name in Engeland, probeerden sommige verlichte denkers zoals Immanuel kant de twee wetenschappelijke methodes ook te combineren.

Verlichte denkers en kernideeën van de Verlichting

De verlichte ideeën die werden toegepast op de samenleving draaiden voornamelijk om tolerantie, vrijheid en gelijkheid. Er was een sterke focus op vooruitgang: men geloofde dat de samenleving maakbaar was en verbeterd kon (en moest) worden. Hiervoor moesten traditie en (bij)geloof plaatsmaken voor het gebruik van het verstand, de rede. De verlichte denkers pasten op die manier hun ideeën op elk aspect van de maatschappij toe:

• Godsdienst: de nieuwe, verlichte leus was ‘ratio in plaats van religio’. De Verlichting ging uit van het gebruik van het verstand en van de waarneming, in plaats van het verkrijgen van kennis uit de voorgegeven waarheden die het geloof gaf en die in de Bijbel te lezen waren. Wel vonden verlichte denkers als Voltaire dat ieder mens recht had op zijn eigen geloof.
• Economie: het vrijheidsideaal werd ook toegepast op de economie door de econoom Adam Smith. Hij vond dat de overheid zich het beste zo min mogelijk kon bemoeien met de economie, want elk mens streefde er volgens hem al naar zijn eigen economische situatie zo goed mogelijk te maken. Dit wordt de vrijemarkteconomie genoemd, die uitgaat van de principes van vraag en aanbod.
• Sociale verhoudingen: de empiristen geloofden dat de mens wordt geboren als een ‘tabula rasa’ (leeg blad) en je gedurende je leven kennis en ervaringen opdoet. Dit betekende dat kennis belangrijker werd geacht dan afkomst, omdat ieder mens dezelfde start maakt en daarom ook dezelfde kansen verdient. Deze ideeën vormden kritiek op de standenmaatschappij van die tijd, waarbij afkomst je stand bepaalde en de derde stand werd achtergesteld.
• Politiek: om de vrijheid van de bevolking te waarborgen, moest de politiek volgens de verlichte denker Montesquieu ingericht worden op basis van de trias politica. In plaats van de macht in handen te leggen van een vorst, moest de macht gescheiden zijn in de wetgevende, de uitvoerende en de rechterlijke macht. Ook wilden de verlichte denkers stemrecht creëren voor de derde stand (de bevolking), zodat er een democratie zou ontstaan en het gelijkheidsidee gerealiseerd zou worden.

De gevolgen van de Verlichting

De Verlichting heeft grote maatschappelijke veranderingen tot gevolg gehad, met name in Europa en de Verenigde Staten. De belangrijkste gevolgen waren:

• Op politiek gebied zorgde de Verlichting in enkele landen voor een nieuwe stroming: het verlicht absolutisme. Ook resulteerden de verlichtingsidealen in revoluties, zoals in Amerika (de Amerikaanse revolutie in 1776), in Engeland (de Glorious Revolution in 1688) en in Frankrijk (de Franse Revolutie in 1789).
• De verlichte ideeën over gelijkheid en vrijheid zorgden vanaf 1700 voor verzet tegen de slavernij. Hierdoor ontstond het abolitionisme, een stroming die ernaar streefde om de slavernij af te schaffen. In sommige landen waren de abolitionisten succesvol. Zo mochten de Engelsen vanaf 1807 geen slavenhandel meer bedrijven en werd de slavernij in de Engelse koloniën in 1833 afgeschaft.
• Op religieus gebied ontstond er door het rationele, kritische denken het deïsme, dat wel geloofde dat er een God bestond, maar dat die zich niet met het leven op aarde bemoeide. Ook Voltaire geloofde dit. Nog verder ging het nieuwe atheïsme, dat niet eens geloofde dat er een God bestond. Dit was een grote breuk met de religieuze traditie in de eeuwen voor de Verlichting.
• De ideeën over gelijkheid en vrijheid stimuleerden ook de opkomst van allerlei emancipatiebewegingen, zoals het feminisme. Ook zorgde de Verlichting voor een meer zelfbewuste en politiek actieve bevolking, die de verlichtingsidealen aanhing.

Verlicht absolutisme

In de 18^e eeuw werden de meeste Europese landen, met als uitzondering de Nederlandse Republiek, bestuurd door één persoon (vaak de vorst), die alle macht in handen had. De ideeën van de Verlichting stonden echter haaks tegenover dit zogenaamde ‘absolutisme’. Zoals gezegd wilde Montesquieu een scheiding van de machten en publiceerden andere verlichte denkers ook nieuwe ideeën over de soevereiniteit van het volk en de relatie tussen vorst en onderdaan.

De absolute vorsten, zoals in Frankrijk, wilden deze ideeën de kop in drukken. Toch drongen de verlichte ideeën door tot het geletterde deel van de derde stand en beïnvloedde de politieke opvattingen van de bevolking. Daarom waren sommige vorsten toch bereid een aantal ideeën van de Verlichting door te voeren, terwijl ze wel de macht in handen hielden. Dit wordt het verlicht absolutisme genoemd. Kenmerkend voor het verlicht absolutisme is de leus ‘alles voor het volk, niks door het volk’. Dit betekent dat de verlichte vorst zich inzette voor het algemeen belang en het volk meer vrijheid gaf, maar geen inspraak.

Een voorbeeld van een verlicht vorst uit de 18^e eeuw is koning Frederik de Grote van Pruisen. Hij zorgde voor vrijheid van meningsuiting, godsdienstige verdraagzaamheid en onafhankelijke rechters en hij schafte de censuur af. Maar tegelijkertijd voerde Frederik veel oorlogen en hield de touwtjes stevig in handen.