Was was de perestrojka en glasnost?

De Russische termen perestrojka en glasnost werden tegen het einde van de Koude Oorlog in het leven geroepen door de toenmalige leider van de Sovjet-Unie Michail Gorbatsjov. Hij wilde aan het eind van de jaren ’80 de SU met ‘openheid’ en ‘hervormingen’ vooruit helpen en een andere koers inslaan. Deze beslissingen zouden echter uiteindelijk leiden tot het uiteenvallen van het communistische Oostblok.

Gorbatsjov als nieuwe Sovjetleider

In de jaren ’80 maakte de Sovjet-Unie een zeer moeilijke periode door. Het ging slecht met de economie: er was een groot overheidstekort en aan alles wat de burgers nodig hadden voor het dagelijkse leven was gebrek. De industrie was erg verouderd, de Verenigde Staten hadden de SU al ingehaald als militaire wereldmacht en de communistische partij begon steun en  invloed te verliezen. In deze tijd van malaise kwam in 1985 Michail Gorbatsjov aan de macht. Aangezien de Sovjet-Unie er niet goed voor stond, moest hij het land van de ondergang gaan redden. Gorbatsjov was een voorstander van de socialistische idealen, maar begreep wel dat er hervormingen nodig waren. Zo was het land ook nog eens gewikkeld in een uitzichtloze strijd in Afghanistan, waardoor de militaire uitgaven extreem hoog waren. Hij trok zich terug uit deze oorlog en probeerde in overleg met de Amerikaanse president Ronald Reagan de wapenwedloop een halt toe te roepen en de Koude Oorlog te beëindigen. Daarnaast moest zijn geïntroduceerde politiek die draaide om ‘perestrojka’ en ‘glasnost’ de Sovjet-Unie gaan redden.

Glasnost (openheid)

De Russische term glasnost betekent openheid. Gorbatsjov geloofde dat een meer open samenleving cruciaal was om de SU vooruit te helpen. Burgers moesten meer vrijheid krijgen om mee te denken en mee te doen, om zo problemen aan te kunnen pakken. Dit zou de economie ook ten goede komen. De Sovjet-Unie was echter al jarenlang een eenpartijstaat, waarbij de communistische partij alle macht had. Er moest daarom wel het één en ander veranderen in de Russische samenleving, om het democratisch gehalte omhoog te krijgen. Er kwam daarom onder andere meer persvrijheid en vrijheid van meningsuiting. Dit betekende een vorm van machtsverlies voor de communistische partij, die niet meer alles zwaar kon controleren en censureren. Glasnost maakte een debat mogelijk en bracht zo de problemen van het communistische regime aan het licht.

Glasnost stond daarnaast ook voor transparantie: de communistische partij moest transparanter gaan communiceren. Door glasnost na te streven, wilde de Sovjetleider de ‘vrije’ Russische bevolking voor zich winnen, zodat de ‘perestrojka’ konden worden uitgevoerd.

Perestrojka (hervormingen)

Door middel van de perestrojka (hervormingen) probeerde Gorbatsjov de economische situatie van de Sovjet-Unie te redden. Jarenlang was de economie bepaald door een paar mensen op het hoogste niveau van de samenleving: dit wordt de planeconomie genoemd. Hierdoor was er geen sprake van een marktmechanisme en had alleen de staat recht op het verstrekken van goederen en diensten.

Gorbatsjov wilde echter met staatkundige en economische hervormingen een koerswijziging veroorzaken. Particulieren mochten zelf de productie gaan bepalen aan de hand van de vraag naar hun goederen. Daarnaast hield de regering niet langer failliete bedrijven op de been. De hervormingen werden door Gorbatsjov gezien als een revolutie die vanuit bovenaf werd opgelegd, maar alleen kon slagen als alle lagen van de bevolking er positief op zouden reageren. De communisten hadden echter kritiek op de perestrojka, omdat daardoor meer ruimte aan het kapitalisme werd gegeven in de communistische SU.

Gevolgen

Vanuit de communistische wereld werd niet overal even positief gereageerd op de ideeën van Gorbatsjov. Toch zagen sommige landen de hervormingen wel zitten. Vooral in het Westen werd er verrast gereageerd en werden ‘glasnost’ en ‘perestrojka’ algemeen bekende begrippen.

Ondanks de goede bedoelingen van Gorbatsjov, slaagde hij er niet in zijn plannen te laten slagen. Voordat zijn hervormingen van de grond waren gekomen, stortte de SU in. Glasnost had ervoor gezorgd dat er kritiek mocht worden gegeven op het communistische systeem. Dit bracht de SU in gevaar: het nationalisme in de deelrepublieken kreeg hierdoor steeds meer ruimte. Deze groeiende nationalistische bewegingen zorgden ervoor dat verschillende Oostbloklanden de marxistische leer rond 1990 lieten vallen. Gorbatsjov stond echter niet achter de Brezjnev-doctrine en weigerde daarom in deze landen militair in te grijpen. Hierdoor konden de Oostbloklanden hun eigen politieke koers gaan volgen. Ze maakten zich los van de SU, waardoor het regime al snel een derde van haar grondgebied verloor. Gorbatsjov probeerde hierna van de Sovjet-Unie een land met individuele staten te maken, geleid door een president. Zijn pogingen om met perestrojka en glasnost de SU te redden waren echter tevergeefs. In 1991 werd Gorbatsjov afgezet. Kort hierna kwam er een definitief einde aan het communistische regime in de Sovjet-Unie. Hiermee kwam er ook een definitief einde aan de Koude Oorlog. 

Video

Wil je meer weten over de context van de hervormingen die Gorbatsjov voorstelde? Kijk dan onderstaande video van JORTgeschiedenis.