Spreekwoorden en gezegden
Spreekwoorden en gezegden worden vaak gebruikt in de Nederlandse taal. Thuis aan de eettafel, in een gesprek met je buurvrouw of tijdens je toets Nederlands. Je hebt er vast al eens één gehoord, anders heb je wel een beetje onder een steen geleefd. Hier lees je wat spreekwoorden en gezegden precies zijn en hoe je ze herkent.
Je zult merken: als je eenmaal doorhebt hoe spreekwoorden en gezegden werken, dan hoor je ze ineens overal terug.
Wat zijn spreekwoorden en gezegden?
Spreekwoorden en gezegden zijn allebei uitdrukkingen met een figuurlijke betekenis: je neemt ze niet letterlijk. Vaak zit er beeldspraak in.
Een voorbeeld van een spreekwoord is: "Na regen komt zonneschijn".
Niemand bedoelt hiermee dat het weerbericht daadwerkelijk verandert. Met dit spreekwoord zeg je eigenlijk: na een moeilijke periode volgt er een betere tijd.
Een voorbeeld van een gezegde is: "Een nieuwsgierig aagje".
Je hebt hier niet letterlijk te maken met iemand die Aagje heet, maar met iemand die overal alles van wil weten.
In beide voorbeelden is dus te zien dat er een duidelijk verschil is tussen een letterlijke en figuurlijke boodschap. Om het verschil nog duidelijker te maken zien hier nog een paar voorbeelden:
- Stel, je vader zegt: "Zo, nu komt de aap komt uit de mouw!"
- Letterlijk zou dat betekenen dat er serieus een aap uit zijn mouw komt gekropen. Dat gebeurt gelukkig niet (of misschien wil je dat stiekem wel). Figuurlijk betekent het: nu is het eindelijk duidelijk wat er aan de hand is.
- Stel, je tante zegt tegen je: "De appel valt niet ver van de boom."
- Letterlijk zegt ze dan dat er een appel uit de boom valt, vlak bij de stam. Dat heeft er natuurlijk niks mee te maken. Figuurlijk bedoelt ze dat je op één van je ouders lijkt.
Wat zijn de verschillen tussen spreekwoorden en gezegden?
De termen ‘spreekwoorden’ en ‘gezegden’ worden vaak door elkaar gebruikt. Toch is dat niet helemaal juist. Er zijn een paar belangrijke verschillen. Als je die eenmaal snapt, wordt het veel makkelijker om ze te herkennen.
| Spreekwoord | Gezegde |
|---|---|
| Is een hele zin en bevat een werkwoord | Is een gedeelte van een zin en bevat geen werkwoordsvorm (persoonsvorm) |
Wordt niet veranderd, de zin is van begin tot eind hetzelfde | De kern blijft gelijk, maar de rest van de zin kan veranderen |
| Bevat een wijsheid of een soort levensles | Bevat in principe geen wijsheid |
Zie jij het verschil al? Aan de hand van de volgende voorbeelden wordt dit nog wat duidelijker:
Voorbeelden van spreekwoorden
- Niet geschoten is altijd mis
- Eerlijkheid duurt het langst
- Je mag een gegeven paard niet in de bek kijken
Voorbeelden van gezegden
- Op de valreep
- Met hart en ziel
- Door merg en been
Wat hebben spreekwoorden en gezegden met cultuur te maken?
Spreekwoorden en gezegden horen bij een taal en dus bij een cultuur. Doordat spreekwoorden niet letterlijk op te vatten zijn, maar een onderliggende betekenis hebben, is het lastig voor sprekers van een andere taal om deze spreekwoorden en gezegden direct te begrijpen. Het gebruik van spreekwoorden en gezegden in een gesprek met een buitenlander kan dus voor verwarring zorgen.
Denk aan het eerdere voorbeeld:
- In het Nederlands zeggen we: "De appel valt niet ver van de boom."
- In het Engels zeggen ze: "Like father, like son."
De betekenis is ongeveer hetzelfde, maar het beeld is net anders. Dit laat zien dat cultuur invloed heeft op hoe we dingen verwoorden.
Wat is het nut van spreekwoorden en gezegden?
Je zou kunnen denken: waarom gebruiken we al die spreekwoorden en gezegden eigenlijk nog? Kunnen we niet gewoon letterlijk zeggen wat we bedoelen? Toch hebben spreekwoorden en gezegden een paar voordelen.
Allereerst maken ze taal levendiger en beeldender. Je kunt bijvoorbeeld zeggen: "Het was een moeilijke week", maar het kan ook zo: "Het was een week waarin het huilen je nader stond dan het lachen." Dat tweede klinkt gelijk al krachtiger en meer beeldend. Daarom gebruiken schrijvers regelmatig figuurlijk taalgebruik in hun boeken. Ook in liedjes, reclames en films kom je ze tegen.
Daarnaast kun je het op school goed gebruiken. Als je een betoog of boekverslag schrijven moet schrijven bijvoorbeeld. Dit maakt je tekst interessanter en het laat zien dat je de taal goed beheerst!
Video
In onderstaande video behandelt Dylan Haegens 10 spreekwoorden die je waarschijnlijk nog nooit hebt gehoord:
Veelgestelde vragen over spreekwoorden en gezegden
Het zijn allebei uitdrukkingen met een figuurlijke betekenis. Je moet ze niet letterlijk nemen en ze bevatten vaak beeldspraak.
Een spreekwoord is een vaste, complete zin met een werkwoord en bevat vaak een levensles of wijsheid. Een gezegde is een gedeelte van een zin, zonder werkwoordsvorm (persoonsvorm). Je kunt het veranderen en bevat vaak geen wijsheid.
Spreekwoorden en gezegden horen bij een taal en daarmee ook bij de cultuur van een land. Ze hebben een onderliggende betekenis die in verschillende culturen hetzelfde kan zijn, maar de verwoording verschilt per taal.
Al die verschillende uitdrukkingen maken het gebruik van taal levendiger. Ze geven diepte aan een tekst omdat ze vaak beeldspraak bevatten. Schrijvers gebruiken het in hun boeken, maar je kunt het ook voor schoolopdrachten gebruiken!
