Alles over de Investituurstrijd

Decennialang zijn de keizer van het Heilige Roomse Rijk en de paus verwikkeld geweest in de Investituurstrijd. Beiden wilden het recht op de benoeming van bisschoppen, die zowel de wereldlijke als geestelijke macht hadden. Uiteindelijk eindigde de strijd in een compromis: het Concordaat van Worms, gesloten in 1122. Op deze pagina kun je alles lezen over de Investituurstrijd.

De benoeming van bisschoppen

In de 10^e eeuw, de vroege Middeleeuwen, had de keizer medezeggenschap gekregen over het benoemen van de bisschoppen in het Heilige Roomse Rijk. Hij had hier veel belang bij, omdat een bisschop in die tijd niet alleen kerkelijke taken had, maar ook andere functies op politiek en militair gebied. Zo zaten ze in het lokale bestuur en inden ze belastingen.

De keizer vond het daarom vanzelfsprekend dat hij de geestelijken na hun benoeming hun zogenaamde Investituur gaf. Dit woord is afgeleid van het Latijnse vestitura, wat ‘aankleden’ of ‘bekleden’ betekent. De bisschoppen werden voor hun functie door de keizer figuurlijk ‘aangekleed’ met een ring als symbool voor hun geestelijke werk en met een staf als symbool voor hun wereldlijke werk (bijvoorbeeld hun politieke taken).

Deze traditie leidde echter tot een paar misbruiken. Voor de vorsten waren deze bisschoppen interessant, omdat ze bijvoorbeeld zorgden voor een grote belastingopbrengst. Het bisschopsambt werd zo populair dat personen die bisschop wilden worden koningen veel geld boden. Dit wordt simonie genoemd en zorgde ervoor dat er bisschoppen benoemd werden die nooit door de Kerk zouden zijn gekozen. Veel van de benoemde bisschoppen hielden zich bijvoorbeeld niet aan het celibaat en kregen zelfs kinderen (nicolaisme genoemd).

De Investituurstrijd

Als gevolg hiervan ontstond er in de 11^e eeuw een beweging die wilde dat de keizer geen invloed meer had op de benoeming van geestelijken. De Investituurstrijd gaat dus over de benoeming van de bisschoppen: zowel de paus als de keizer vonden dat zij dit mochten doen. Onder keizer Hendrik II was hierover al enige onenigheid, maar de strijd barstte pas echt los onder Hendrik IV die in 1056 keizer werd. Het bestuursapparaat van de paus, onder kardinaal Hildebrand, besloot om de benoemingsrechten van de keizer flink in te perken. In 1073 werd deze Hildebrand benoemd tot paus Gregorius VII. Hij wilde zijn eigen macht centraliseren en de katholieke kerk van alle wereldlijke invloed zuiveren. Één van zijn eerste maatregelen (behorend tot de ‘Gregoriaanse hervorming’) was dan ook de publicatie van de ‘Dictatus Papae’, een serie decreten waarin hij stelde dat hij het alleenrecht had om bisschoppen te benoemen en dat hij het recht had om de Heilige Roomse Keizer af te zetten.

De strijd kwam pas echt tot uitbarsting in 1075. Dit kwam eigenlijk omdat paus Gregorius en Hendrik IV zich met elkaars taken bemoeiden. De paus bemoeide zich met de Saksische oorlogen, wat eigenlijk onder het gezag van de koning behoorde. Aan de andere kant bemoeide Hendrik zich met de benoeming van de aartsbisschop van Milaan, wat de paus tot zijn geestelijke macht rekende. Hierna riep Hendrik IV in Worms een synode bijeen, een soort vergadering. Tijdens deze ‘Synode van Worms’ zetten de koning en enkele bisschoppen de paus af. Veel Duitse kerkelijke leiders spraken uit dat ze zich niet langer aan de paus ondergeschikt voelden. Als reactie hierop verklaarde paus Gregorius woedend dat Hendrik was onttroond. Hij excommuniceerde Hendrik, wat betekende dat hij de koning uit de kerkelijke gemeenschap stootte. In andere woorden: hij deed hem in de ban. Zijn naam en titel waren niks meer waard door deze pauselijke uitspraak, wat laat zien dat de paus in deze tijd toch meer macht had dan de koning.

De Tocht naar Canossa

Als reactie hierop sloten enkele Duitse edelen zich bij de paus aan en keerden de koning de rug toe. Dit bracht Hendrik IV in een moeilijke positie: hij was bang om de troon te verliezen. Hij besloot daardoor in 1077 een soort ‘boetetocht’ te ondernemen naar het Italiaanse Canossa, waar de paus verbleef. Hij wilde hem daar smeken om de ban op te heffen, maar werd eerst niet binnengelaten. Ter straf moest hij drie dagen wachten, voordat de paus Hendrik wilde ontvangen en besloot zijn ban op te heffen.

De tocht naar Canossa betekende echter niet het einde van de Investituurstrijd. De opstandelingen hadden in het rijk van Hendrik intussen een tegenkoning benoemd: Rudolf van Zwaben. Dit zorgde voor een burgeroorlog van drie jaar in het rijk.

Daarna begon Hendrik IV zich opnieuw te verzetten tegen de paus, waarop hij opnieuw in 1080 in de ban werd gedaan. Dit werd door velen echter als onterecht beschouwd en haalde weinig uit. Als reactie hierop trok de koning in 1083 met een leger naar Rome en zette de paus af. Vervolgens installeerde hij een nieuwe paus: Clemens III, die Hendrik als keizer kroonde. 

Concordaat van Worms

Er werd uiteindelijk pas een eind gemaakt aan de 50 jaar durende Investituurstrijd in 1122. Toen legden Hendrik V en paus Calixtus II nieuwe afspraken vast in het Concordaat van Worms. De kerkelijke en wereldlijke taken van bisschoppen werden hierdoor beter gescheiden. Er werd besloten dat de paus het benoemingsrecht kreeg, maar de Duitse keizer mocht daarbij aanwezig zijn, waardoor hij toch een zekere mate van invloed behield. Hij mocht namelijk beslissen of hij de bisschoppen wel of niet de wereldlijke macht wilde toekennen. De keizer gaf hiermee zijn recht van investituur voor het grootste deel op en mocht alleen territoriale/feodale taken aan de bisschop geven. Op deze manier werden 'ring' (kerkelijke macht) en 'staf' (wereldlijke macht) van elkaar gescheiden. Dit kan worden gezien als het begin van de scheiding tussen kerk en staat.

Video

Als je meer wilt weten over de context van de Investituurstrijd en wat voor macht de paus had in die tijd, check dan onderstaande video van JORTgeschiedenis.