Alles over platentektoniek (en het mysterie van Zeelandia)
In 2017 was het groot nieuws. Er zou een 8e continent ontdekt zijn, namelijk Zeelandia. Dit continent zou voor een groot deel onder water liggen, maar de hoogste bergtoppen komen wel boven water uit en vormen de eilanden van Nieuw-Zeeland. Om vast te stellen of we hier daadwerkelijk te maken hebben met een nieuw ontdekt continent moeten we kijken naar de platentektoniek. Daarom kun je op deze pagina alles lezen wat je moet weten over de platentektoniek.
Video
Wil je meer weten over platentektoniek? Check dan onderstaande video van David Pijpaert.
Wat is platentektoniek?
Door de eeuwen heen zijn er verschillende ideeën geweest over waarom de aarde bestaat uit landmassa’s en oceanen, denk aan het creationisme, neptunisme en plutonisme. Uit al deze theorieën is uiteindelijk de platentektoniek voortgekomen die ook al decennia in de schoolboeken wordt onderwezen. Hierin wordt beschreven dat de aardkorst bestaat uit verschillende platen die door mantelpluimen uit de asthenosfeer bewegen. Dit is echter een versimpelde weergave van wat er daadwerkelijk gebeurt. Om de platentektoniek goed te begrijpen, moeten we eerst weten welke aardplaten er zijn en in welke richting ze op bewegen. Daarna kunnen we bekijken hoe ze bewegen.
De tot nu toe bekende aardplaten zijn hieronder weergegeven. We kunnen twee soorten aardplaten onderscheiden, namelijk continentale platen die bestaan uit graniet en oceanische platen die bestaan uit basalt.
Welke type plaatbewegingen zijn er?
Convergente plaatbeweging
Bij een convergente plaatbeweging schuiven twee aardplaten naar elkaar toe en botsen op elkaar. Op het moment dat beide aardplaten continentale aardplaten zijn, duwen ze elkaar waar ze elkaar raken omhoog. Op deze manier ontstaat er een zogenaamd plooiingsgebergte.
Echter wanneer minimaal 1 van de aardplaten een oceanische aardplaat is, schuift de zwaarste aardplaat (altijd de (oudste) oceanische aardplaat) onder de lichtere aardplaat. We noemen dit proces subductie. Hierdoor ontstaat er een spleet in de aardkorst, die de aardmantel inloopt. Omdat deze spleet in de oceaan ligt, wordt dit een diepzeetrog genoemd.
Divergente plaatbeweging
Bij een divergente plaatbeweging, bewegen twee aardplaten uit elkaar. Hierdoor ontstaat er een gat in de aardkorst, waardoor nieuw magma omhoog komt. Wanneer dit afkoelt en stolt, wordt er op deze manier nieuwe aardkorst gevormd.
Transforme plaatbeweging
Tot slot kunnen aardplaten ook transform of transvergent van elkaar bewegen. Dit betekent dat de aardplaten alleen maar langs elkaar schuren. Hierdoor ontstaat er geen vulkanisme, maar is er wel kans op aardbevingen.
Zie het plaatje hieronder voor de verschillen tussen deze 3 type plaatbewegingen.
Wil je meer weten over de verschillende typen plaatbewegingen? Bekijk dan de volgende uitlegvideo van Aardrijkskunde Kennisclips:
Het ridge-push en slab pull model
Hoe komt het nou dat Zuid-Amerika en Afrika die duidelijk ooit aan elkaar vast hebben gezeten nu duizenden kilometers van elkaar verwijderd zijn?
Het antwoord hierop is het ridge-push en slab-pull model. In dit model moeten we rekening houden met het feit dat er oceanische aardplaten en continentale aardplaten zijn. De oceanische aardplaat is dunner dan de continentale aardplaat, maar omdat de oceanische aardplaat bestaat uit basalt gesteente en de continentale aardplaat bestaat uit graniet gesteente is de dichtheid en de massa van de oceanische aardplaat groter dan die van de continentale aardplaat. Op het moment dat een oceanische aardplaat en een continentale aardplaat op elkaar botsen ontstaat er een subductiezone. Dat betekent dat de oceanische lithosfeer door de zwaartekracht de asthenosfeer ingetrokken wordt waar hij voor een deel zal smelten. Er ontstaat aan het aardoppervlak bij de subductiezone een vulkanisch gebergte. Ongeveer boven de plek daar waar de oceanische lithosfeer de asthenosfeer induikt en voor een deel smelt. Het wegtrekken van de oceanische lithosfeer noem je slab-pull.
Waar aan de ene kant van de oceanische aardplaat delen van de lithosfeer verdwijnen, ontstaat er aan de andere kant van de oceanische aardplaat juist een ‘gat’. Dit gedeelte komt meer op rek te staan en magma krijgt de kans om ‘het gat’ op te vullen. Magma brand zich gemakkelijk door het aardoppervlak heen en eenmaal aangekomen aan het aardoppervlak zal de magma stollen tot nieuwe oceanische lithosfeer. Omdat magma op deze plek omhoog blijft komen wordt de oceanische aardplaat daar steeds verder weg geduwd. Ook wel ridge-push genoemd. Hierdoor ontstaat er op deze plek dus een divergente plaatbeweging, waarbij de aardplaten steeds verder uit elkaar komen te liggen. Daarbij zorgen de convectiestromen in de mantel van de aarde voor een versterking van dit endogene proces.
Het ridge-push & slab-pull model:
Als twee oceanische aardplaten op elkaar botsen vind hetzelfde proces plaats. Dit komt doordat de oudste oceanische lithosfeer onder de jongste oceanische lithosfeer duikt. Dit kan gebeuren doordat de oudste lithosfeer namelijk zwaarder is en door de zwaartekracht sneller naar beneden wordt getrokken. Echter, omdat een deel van het vulkanisch gebergte onder de zeespiegel ligt, wordt er hier gesproken over een vulkanische eilandenboog in plaats van een vulkanisch gebergte.
Casus Zeelandia
Als we dan terug gaan naar de casus van Zeelandia of dit nu een continent is of niet, moeten we allereerst kijken of het gesteente dat onder de zeespiegel ligt uit graniet of basalt bestaat. Dit blijkt volgens diverse artikelen graniet te zijn. Hierbij is ook waargenomen dat de lithosfeer onder de zeespiegel hoger ligt dan plekken daaromheen. Dit kan er op wijzen dat hier inderdaad sprake is van een continentale aardplaat. Daarnaast zijn er vulkanen op Nieuw-Zeeland en zijn er ten noorden van Nieuw-Zeeland in het verlengde van de kustlijn troggen aangetroffen.
Zeelandia ligt ook aan de Ring van Vuur. Dit is een gebied wat bekendstaat om de vele aardbevingen en vulkaanuitbarstingen die daar plaatsvinden. Zie ook onderstaand figuur.
De Ring van Vuur rondom de Grote Oceaan:
Dit alles wijst er dus op dat Nieuw-Zeeland het vulkanisch gebergte zou zijn van een continentale aardplaat waar ten westen van een oceanische aardplaat ligt, waarbij beide aardplaten divergent bewegen.
